Wist je dat er in Heerlen al vanaf de Romeinse tijd aardewerk werd gemaakt? Gedurende 200 jaar was er in de stad een bloeiende aardewerkproductie. Er zijn in Heerlen (dat toen Coriovallum heette) meer dan 60 ovens en afvalkuilen met pottenbakkersafval gevonden…

Want aardewerk maken is niet gemakkelijk! Regelmatig mislukte er wel eens wat en dat ‘pottenbakkersafval’ werd dan in een kuil gegooid. Handig voor een aardewerkspecialist, want de scherven uit die afvalkuilen kunnen wij dan weer mooi bestuderen! Zo kunnen we bijvoorbeeld te weten komen in welke periodes er aardewerk gemaakt werd en welke vormen de pottenbakkers produceerden.

Misbaksels van kruiken. (Tempsplein Heerlen, foto: RAAP)

Hoe ziet Heerlens aardewerk eruit?

Dankzij recent onderzoek weten we inmiddels dat er meer dan 160 verschillende vormtypes waren, bijvoorbeeld tafelwaar, schenkgerei, aardewerk voor opslag, voor voedselbereiding en kookwaar. De enorme verscheidenheid aan vormen en functies is best bijzonder en vergelijkbaar met andere grote Romeinse productiecentra zoals Keulen.

Maar hoe ziet dat Heerlense aardewerk er nu precies uit? Het maakte door de tijd heen een behoorlijke transformatie door. In de beginperiode ziet het aardewerk er heel anders uit dan in latere periodes.

Vanaf ongeveer 50 na Chr. begon de aardewerkproductie in Heerlen. Het gaat vooral om heel verfijnde tafelwaar (zoals geverfde bekertjes en bakjes met een oranje deklaag) en om mooi vervaardigde kruiken. Daarnaast zien we ook de eerste wrijfschalen verschijnen. In deze vroegste periode maakten de Heerlense pottenbakkers dus vaatwerk dat gebruikt kon worden om op een typische Romeinse manier te eten en te drinken. Tafelgerei wordt dit ook wel genoemd. Drinken uit fijne bekertjes en bakjes; dat deed de inheemse ijzertijdbevolking niet. Het serveren van wijn uit kruiken was eveneens een nieuw, op en top Romeins, gebruik. Ook de wrijfschaal was een nieuwe, Romeinse vorm die eerder vooral in het mediterrane gebied bekend was. In zo’n wrijfschaal werden kruiden fijngemalen voordat ze toegevoegd werden aan een gerecht. Leuk weetje: de eerste wrijfschalen uit Heerlen hebben precies dezelfde vorm als die uit Zuid-Frankrijk (Lyon) en Noord-Italië (Aoste).

Heerlens aardewerk uit de vroegste productieperiode (ca. 50-70 na Chr.): geverfd bakje, kruik, wrijfschaal met eenzelfde vorm als die uit Lyon en Aoste. (Foto’s: Thermenmuseum Heerlen)

Een pottenbakker uit Lyon?

Ons aardewerkonderzoek leverde ook nog een bijzondere conclusie op. Het lijkt er namelijk op dat hier een pottenbakker heeft gewerkt die helemaal uit Lyon afkomstig was. De reden dat we dat weten heeft vooral te maken met de manier waarop hij of zij de potten maakte. De gebruikte vormen en technieken zijn namelijk heel kenmerkend voor Lyon. Blijkbaar was het de moeite waard voor pottenbakkers om naar Heerlen te komen en was er genoeg werk te vinden.

Beide bekers hebben dezelfde vorm. Het linker bekertje is gemaakt in Lyon; het rechter bekertje in Heerlen. (Foto’s: Thermenmuseum Heerlen)

Vanaf ongeveer 70 na Chr. nam de Heerlense productie explosief toe. Het aardewerk uit de periode tussen ca. 70 en 120 na Chr. is erg goed te herkennen: een grote variatie aan tafelwaar (niet alleen geverfde bekers en bakjes, maar ook terra rubra en terra nigra in alle vormen in maten), vele kruiken, honingpotten (voor het bewaren van honing?), ruwwandige kookpotten en wrijfschalen. Die ruwwandige kookpotten uit Coriovallum uit deze periode zijn best bijzonder. Ze zijn namelijk grijs of wit/lichtgeel gebakken en vervolgens oranje beschilderd. Als je in Heerlen dus ruwe grijze (verweerde) of oranje beschilderde scherven vindt, weet je hoe deze dateren: globaal tussen 70 en 120 na Chr.!

Aardewerk uit de tweede productieperiode van Heerlen (ca. 70-120 na Chr.): terra nigra, ruwwandig reducerende pot, ruwwandig oxiderend geverfde potten. (Foto’s: Thermenmuseum Heerlen en Aardewerk & Archeologie, Van Kerckhove/Boreel 2014)

In de loop van de tweede eeuw werd alle terra nigra en terra rubra vervangen door geverfde waar; dit keer met een zwarte deklaag. Het ruwwandige aardewerk, dat gebruikt werd in de keuken, was nu niet meer rood geverfd of grijs gebakken, maar had een witte tot lichtgele kleur. De vormen van het ruwwandige gebruiksaardewerk leunt dicht aan bij het vormenrepertoire uit het Rijnland.

Heerlens aardewerk uit de tweede eeuw na Chr.: geverfde beker met zwarte deklaag en oxiderende ruwwandige kom. (Foto’s: Thermenmuseum Heerlen)

Cirkelpotten: een typisch Heerlens product

Wat is nou typisch Heerlens aardewerk? Dat zijn toch vooral de bekers en potten met beschildering. Zo kennen we potten met cirkels, maar ook met zigzaglijnen, geometrische patronen en zelfs gezichten. Bijna twee eeuwen lang worden zulke potten gemaakt in Heerlen. Daarom zijn ze heel interessant voor aardewerkspecialisten. Op dit moment proberen we meer te weten te komen over de ontwikkeling van deze potten. Als dat lukt, kunnen we de verschillende varianten namelijk nog beter dateren.

De pot met beschilderde cirkels: een typisch Romeins product. (Foto: Aardewerk & Archeologie (Van Kerckhove/Boreel 2014)

De ‘cirkelpotten’ (van het type CW OX-HEERL-P1) uit Heerlen zijn in werkelijkheid op vele verschillende manieren versierd. Tekeningen Pierre Delnoye (Thermenmuseum Heerlen). (Bron: Van Kerckhove/Boreel, 2014)

Maar wist je ook dat deze ‘cirkelpotten’ niet alleen in Heerlen gemaakt werden? Ze zijn ook gemaakt nabij Soller, in Jülich, in Keulen en in Urmitz. Alleen in Heerlen kennen we ze tot nu toe in zulke grote hoeveelheden en met zulke grote variaties in versiering!

Cirkelpot in NOOR1-waar (uit de omgeving Soller/Düren, Duitsland). Foto Aardewerk & Archeologie (bron: NOOR1)

In het begin van de derde eeuw worden er in Heerlen zelfs ‘metaalglansbekers’ gemaakt. Dit vaatwerk bootst met zijn glimmende oppervlak metalen vaatwerk na. In Nederland en België vinden we vooral metaalglansbekers die gemaakt zijn in Trier of in de Argonnen. De Heerlense varianten zijn echter van een mindere kwaliteit. Hoewel de vormen sprekend lijken op hun tegenhangers uit bijvoorbeeld Trier, is de deklaag niet zo mooi. Ze is vaak wat doorzichtig en dof, terwijl deze eigenlijk heel glanzend zou moeten zijn en de beker helemaal zou moeten bedekken.

Metaalglansbekers uit de derde eeuw na Chr. (Foto’s: Thermenmuseum Heerlen)

Meer informatie

Wil je precies weten waar al deze gegevens vandaan komen? Wil je meer lezen over het aardewerkonderzoek in Heerlen? De linkjes naar de artikels staan in de tekst hierboven!

Inhoudelijke verwijzingen en gebruik van afbeeldingen

En dan nog even dit… Wil je de resultaten uit dit stukje gebruiken? Dat kan! Verwijs dan wel even naar de correcte literatuur (zie de linkjes naar de artikels). Wil je een afbeelding gebruiken? Vraag dan even toestemming aan ons! Op de afbeeldingen zit auteursrecht.